Εξαρτημένη μητέρα. Γονική Μέριμνα και επιμέλεια τέκνου

Κυρίες και κύριοι, 

Αγαπητοί φίλοι και φίλες, 

Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι τα ναρκωτικά αποτελούν πλέον ένα από τα σημαντικότερα ιατροκοινωνικά προβλήματα – αν όχι το σημαντικότερο- στο διεθνή και ελληνικό χώρο, γεγονός το οποίο απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση και συμμετοχή όλων των φορέων για την αντιμετώπισή του.

Η πολιτεία οφείλει να παίξει πολλαπλό ρόλο και να λάβει μέριμνα, αφενός για τη δραστηριοποίηση της πρόληψης που στηρίζεται στη σωστή και υπεύθυνη ενημέρωση, αφετέρου δε για τη θεραπευτική αντιμετώπιση και την κοινωνική επανένταξη του χρήστη. Ιδιαίτερη προσπάθεια πρέπει να καταβληθεί από την πλευρά της πολιτείας για τη θεραπευτική αντιμετώπιση και την κοινωνική επανένταξη της εξαρτημένης μητέρας.

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες (Βέλγιο, Γαλλία, Ιρλανδία, Μάλτα, Πορτογαλία, Σουηδία, Τσεχία, Ιταλία) υπάρχει έντονο επιστημονικό αλλά και κοινωνικό ενδιαφέρον για το σχεδιασμό της φροντίδας των εξαρτημένων γυναικών στη διάρκεια της εγκυμοσύνης αλλά και μετά για τη μητέρα και το νεογέννητο.  Στις χώρες αυτές υπάρχουν εξειδικευμένες υπηρεσίες για τις γυναίκες, που ειδικότερα έχουν σαν στόχο τις έγκυες γυναίκες και τις μητέρες, καθώς και όσες ασκούν επαγγέλματα που σχετίζονται με το σεξ. Στο Βέλγιο, Τσεχία, Ιταλία, Μάλτα, Πορτογαλία, οι υπηρεσίες που παρέχονται σε μητέρες εξαρτημένες, αναφέρονται σε μία σειρά θεμάτων όπως: ψυχική υγεία, κατάχρηση ουσιών, επαγγελματική συμβουλευτική , γονεϊκές ικανότητες, λειτουργικότητα στο χώρο του σπιτιού.

Σε  χρήστες εγκύους, παρέχεται ταχεία πρόσβαση σε υπηρεσίες περίθαλψης για τα ναρκωτικά, ενώ η θεραπεία υποκατάστασης και η αποτοξίνωση σπανίως μπορούν να εφαρμοσθούν (Βέλγιο, Γαλλία και Σουηδία).

Οι ποινές φυλάκισης είναι ιδιαίτερα επώδυνες για τις εξαρτημένες μητέρες. Συχνά τα παιδιά των φυλακισμένων – εξαρτημένων μητέρων ανατίθενται σε ανάδοχες οικογένειες, όμως σε αρκετές χώρες (Τσεχία, Ιρλανδία, Ουγγαρία, Σλοβακία, Σουηδία) αναφέρεται ότι δίδεται βοήθεια στο να στηριχθεί ο συναισθηματικός δεσμός μεταξύ μητέρας και παιδιού. Μία φυλακή στο Βέλγιο διαθέτει ειδική μονάδα για τις εξαρτημένες μητέρες και  τα παιδιά τους έως 2,5 ετών.

Επίσης υπάρχει τουλάχιστον μία φυλακή στην Πορτογαλία με αντίστοιχη μονάδα φιλοξενίας τέκνων έως 4 ετών. Στη Σλοβακία οι εξαρτημένες έγκυες καθώς και όσες έχουν παιδιά έως ενός έτους δεν φυλακίζονται.

Οι πολιτικές αφαίρεσης της επιμέλειας των παιδιών από τις εξαρτημένες μητέρες δεν έχουν ικανοποιητικώς διαμορφωθεί και κωδικοποιηθεί σε νομοθεσίες  στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες.

Στις περισσότερες δομές που υπάρχουν σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση     αποφεύγονται οι επώδυνες νομικές συνέπειες του αποχωρισμού μητέρας – παιδιού που οδηγούν σε ψυχική εξουθένωση και συναισθηματική επιδείνωση της μητέρας.

Είναι γνωστό ότι οι περισσότερες ενεργές χρήστριες αδυνατούν να ανταποκριθούν στο μητρικό ρόλο. Κάποιες από αυτές θα εγκαταλείψουν το νεογέννητο στο Νοσοκομείο (ειδικά όταν αυτό παρουσιάζει προβλήματα υγείας), κάποιες άλλες θα δηλώσουν ότι επιθυμούν τη λύση της υιοθεσίας και η υπόθεση θα πάρει τη δικαστική οδό. Όσες όμως αποφασίσουν να πάρουν το βρέφος, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα αντιμετωπίσουν προβλήματα στις σχέσεις τους με το παιδί.

Επειδή τις περισσότερες φορές η εξαρτημένη μητέρα είναι χωρίς σύντροφο  (είτε γιατί ο βιολογικός πατέρας του τέκνου είναι άγνωστος σε αυτές, είτε γιατί είναι  και αυτός χρήστης ή φυλακισμένος) καλείται, να αντιμετωπίσει  την φροντίδα και ανατροφή του παιδιού ως μονογονέας.

Στις περισσότερες περιπτώσεις η εξαρτημένη μητέρα αδυνατεί να ανταποκριθεί  στο γονεικό της ρόλο και εάν δεν έχει στήριξη (οικονομική, ψυχολογική) από το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον και συγκεκριμένα από τους γονείς της είναι σχεδόν βέβαιο, ότι με παρέμβαση της πολιτείας , θα απομακρυνθεί το παιδί από αυτήν και εν συνεχεία θα μεταφερθεί σε ίδρυμα και από εκεί σε κάποια ανάδοχη οικογένεια. 

Στην Ελλάδα συνήθως, η Πολιτεία δεν παρεμβαίνει χωρίς σοβαρό λόγο,  για απομάκρυνση του παιδιού από την εξαρτημένη μητέρα . Όταν θα συμβεί αυτό θα έχει προηγηθεί βάσιμη αναφορά - καταγγελία από τρίτο πρόσωπο (συγγενή, γείτονα, φίλο κ.λ.π) για τις συνθήκες διαβίωσης του τέκνου.  

Τα θέματα της επιμέλειας και της γονικής μέριμνας της εξαρτημένης μητέρας ρυθμίζονται στην Ελλάδα με τις κοινές διατάξεις του Οικογενειακού Κώδικα. ( Κεφάλαιο ενδέκατο – Σχέσεις γονέων και τέκνων,  άρθρα 1505 επ του Αστικού Κώδικα.) 

Ο ν. 3459/2006 ( ΦΕΚ Α΄103/25.5.2006 ) με τον οποίο κωδικοποιήθηκε το σύνολο της σχετικής νομοθεσίας για τα ναρκωτικά δεν περιλαμβάνει  ειδικές ρυθμίσεις για τα θέματα αυτά.

Η γονική μέριμνα (καθήκον και δικαίωμα του γονέα) περιλαμβάνει την επιμέλεια του προσώπου, τη διοίκηση της περιουσίας και την εκπροσώπηση του τέκνου σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη, που αφορούν το πρόσωπο ή την περιουσία του (άρθρο 1510 παρ. 1 ΑΚ).

Η  επιμέλεια του προσώπου του τέκνου, η σπουδαιότερη από τις τρεις λειτουργίες της γονικής μέριμνας, περιλαμβάνει ιδίως την ανατροφή, την επίβλεψη, τη μόρφωση και την εκπαίδευσή του, καθώς και τον προσδιορισμό του τόπου της διαμονής του (άρθρο 1518 παρ. 1 ΑΚ) .     

Σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 1532 και 1533 ΑΚ, αν ο πατέρας ή η μητέρα παραβαίνουν τα καθήκοντα που τους επιβάλλει το λειτούργημά τους για την επιμέλεια του προσώπου του τέκνου ή τη διοίκηση της περιουσίας του ή αν ασκούν το λειτούργημα αυτό καταχρηστικά ή δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν σε αυτό, το δικαστήριο μπορεί εφόσον το ζητήσουν ο άλλος γονέας, οι πλησιέστεροι συγγενείς του τέκνου, ο εισαγγελέας ή και αυτεπαγγέλτως, να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο. Το δικαστήριο μπορεί ιδίως να αφαιρέσει από τον ένα γονέα την άσκηση της γονικής μέριμνας ολικά ή μερικά και να την αναθέσει αποκλειστικά στον άλλο ή αν συντρέχουν και στο πρόσωπο αυτού οι προϋποθέσεις της προηγούμενης παραγράφου, να αναθέσει την πραγματική φροντίδα του τέκνου ή, ακόμη, και την επιμέλεια του ολικά ή μερικά σε τρίτον ή και να διορίσει επίτροπο.   

Η αφαίρεση του συνόλου της επιμέλειας του προσώπου και η ανάθεσή της σε τρίτον διατάσσονται από το δικαστήριο όταν τα άλλα μέτρα έμειναν χωρίς αποτέλεσμα  ή κρίνεται ότι δεν επαρκούν για να αποτρέψουν κίνδυνο της σωματικής, πνευματικής ή ψυχικής υγείας του τέκνου. Το δικαστήριο ορίζει την έκταση της γονικής μέριμνας που παραχωρεί στον τρίτο και τους όρους της άσκησής της. Η ανάθεση γίνεται σε κατάλληλη οικογένεια κατά προτίμηση συγγενική (ανάδοχη οικογένεια) και αν αυτό δεν είναι δυνατό σε κατάλληλο ίδρυμα. 

Σύμφωνα με τα ανωτέρω, με σαφήνεια προκύπτει ότι για την αφαίρεση, λόγω κακής άσκησης, της γονικής μέριμνας, ο νόμος θέτει τις εξής προϋποθέσεις διαζευκτικώς (εναλλακτικώς) διατυπωμένες, δηλαδή : 1) παράβαση καθηκόντων που επιβάλλει το λειτούργημα , 2) καταχρηστική άσκηση του λειτουργήματος και 3) αδυναμία ανταπόκρισης σε αυτό. Οι  περιπτώσεις συμπεριφοράς που κρίθηκαν από τη νομολογία ότι συνιστούν κακή άσκηση της γονικής μέριμνας είναι κυρίως ή παραμέληση των ειδικότερων υποχρεώσεων της επιμέλειας, όπως η ένδυση, η μόρφωση, η περίθαλψη του τέκνου, η άσκηση σωματικής βίας, η ανοχή πράξεων κακομεταχείρισης από τρίτα πρόσωπα (συνήθως πατριός, μητριά, ερωτικός σύντροφος).

Η λήψη οποιουδήποτε μέτρου από το δικαστήριο διαπνέεται από την αρχή της προσφορότητας, δηλαδή της καταλληλότητας του μέτρου για την αποτροπή του κινδύνου που δημιουργεί η κακή άσκηση της γονικής μέριμνας, προς την οποία συνάπτεται η αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή της αναλογίας του μέτρου προς τον επιδιωκόμενο σκοπό και της ελάχιστης δυνατής επέμβασης στη σχέση γονέων και τέκνου.

Η εφαρμογή των ανωτέρω διατάξεων από το δικαστή γίνεται πάντα σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 1511 παρ.2 και 1664 εδ. α΄ του ΑΚ,  σύμφωνα με τις οποίες η απόφαση του δικαστηρίου πρέπει να αποβλέπει πρωτίστως στο συμφέρον του τέκνου όταν αποφασίζει την ανάθεση της γονικής μέριμνας ή επιμέλειας ή πραγματικής φροντίδας αυτού σε τρίτο πρόσωπο.  

Προϋπόθεση για την αυτοδίκαιη παύση του λειτουργήματος της γονικής μέριμνας για την εξαρτημένη μητέρα είναι η τελεσίδικη καταδίκη της σε φυλάκιση τουλάχιστον ενός μηνός για αδίκημα που διέπραξε με δόλο κατά της ζωής, της υγείας ή των ηθών του παιδιού της. Τέτοια αδικήματα είναι η απόπειρα ανθρωποκτονίας, η έκθεση, η παράλειψη λύτρωσης από κίνδυνο ζωής, οι σωματικές βλάβες κ.λ.π.

Συνέπεια της έκπτωσης, ως ύψιστης αποδοκιμασίας του νομοθέτη προς το γονέα που εγκλημάτησε εναντίον του ίδιου του παιδιού του, είναι η οριστική και πλήρη αποξένωσή του από το σύνολο του περιεχομένου του λειτουργήματος της γονικής μέριμνας (άρθρο 1537 ΑΚ).  

Τα παρακάτω πραγματικά περιστατικά είναι ενδεικτικά της νομικής πραγματικότητας:  

1) Η Χ. ενεργός χρήστρια, γέννησε, εκτός γάμου, το καλοκαίρι του 2002 ένα αγοράκι υγιέστατο. Το τέκνο αναγνωρίσθηκε συμβολαιογραφικώς από τον σύντροφό της, επίσης χρήστη. Το τέκνο παρέμεινε τους πρώτους μήνες της ζωής του στη Χ. αλλά εν συνεχεία με απόφαση της Εισαγγελέως Ανηλίκων ,λόγω αδυναμίας της μητέρας να ανταποκριθεί στα καθήκοντά της, παραδόθηκε προσωρινά στη φύλαξη και φροντίδα της γιαγιάς από την πατρική γραμμή (είχε προηγηθεί αίτηση της γιαγιάς στην Εισαγγελία Ανηλίκων). Με  εντολή της Εισαγγελέως Ανηλίκων διεξήχθη έρευνα από την αρμόδια κοινωνική υπηρεσία και σχηματίσθηκε φάκελος. Η έρευνα αυτή, σε πρώτο στάδιο, πιστοποίησε την ακαταλληλότητα των φυσικών γονέων και πρότεινε την παράδοση του παιδιού στη γιαγιά. Το τέκνο παρέμεινε για δύο περίπου χρόνια στη γιαγιά, χωρίς κανένα πρόβλημα. Στο χρονικό αυτό διάστημα, η αρμόδια κοινωνική υπηρεσία επικοινωνούσε με τη γιαγιά και ενημέρωνε την  Εισαγγελία Ανηλίκων. Το καλοκαίρι του 2004, το παιδί, εξ’ αιτίας μίας σοβαρής ίωσης, εισήχθη επειγόντως στο Νοσοκομείο,  όπου και νοσηλεύθηκε για αρκετές ημέρες. Η γιαγιά τρομοκρατημένη από τη σοβαρότητα της κατάστασης αλλά και απελπισμένη από τα δικά της προβλήματα υγείας, δήλωσε στους γιατρούς, ότι αδυνατεί να φροντίσει πλέον το παιδί. Η εισαγγελία Ανηλίκων ενημερώθηκε από τους γιατρούς του Νοσοκομείου και από τη γιαγιά και μετά την ολοκλήρωση της θεραπευτικής διαδικασίας το παιδί μεταφέρθηκε σε ίδρυμα. Ο πατέρας  και η γιαγιά επισκεπτόντουσαν το παιδί εβδομαδιαίως. Η μητέρα ήταν απούσα.

Ο πατέρας, σε κάποια επίσκεψή του στο ίδρυμα, είχε συναινέσει, εγγράφως,  στο να ανατεθεί το παιδί σε ανάδοχη οικογένεια .

Όταν ανευρέθη ανάδοχη οικογένεια, το ίδρυμα ενημέρωσε τους γονείς.  Αυτοί αποφάσισαν για πρώτη φορά να διεκδικήσουν το παιδί και ξεκίνησαν  θεραπεία υποκατάστασης.      

Με εξώδικο που εστάλη στο ίδρυμα ανακλήθηκε η συναίνεση του πατέρα στην αναδοχή. Το ίδρυμα ενημέρωσε την Εισαγγελία Ανηλίκων και ένα μήνα μετά κοινοποιήθηκε στους γονείς αίτηση ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου, με την οποία η Εισαγγελέας Ανηλίκων ζητούσε από το δικαστήριο να αφαιρεθεί η επιμέλεια από τους γονείς του παιδιού και να ανατεθεί στο ίδρυμα.

Μία εβδομάδα πριν από το δικαστήριο ο πατέρας συνελήφθη δια σωρεία αποφάσεων και φυλακίσθηκε και η μητέρα ξανακύλησε στα ναρκωτικά.   

Το δικαστήριο αποφάσισε την αφαίρεση της επιμέλειας από τους γονείς και την ανάθεσή της στο ίδρυμα. Το παιδί βρίσκεται σε ανάδοχη οικογένεια.

2) Η Ψ. ενεργός χρήστρια και ασκούσα το επάγγελμα της πόρνης, είχε ένα άρρεν τέκνο, γεννημένο εκτός γάμου, 4 ετών. Η Ψ. συζούσε με τον σύντροφό της, μη χρήστη.

Η μητέρα απουσίαζε πολλές ώρες από το σπίτι και το παιδί ήταν στη φύλαξη του συντρόφου. Το παιδί τα Χριστούγεννα του 2000, αποκάλυψε στη γιαγιά του ότι ο σύντροφος της μητέρας του το κακοποιούσε σεξουαλικά. Η γιαγιά κατήγγειλε το περιστατικό στην εισαγγελία ανηλίκων και διενεργήθηκε κατεπείγουσα έρευνα. Το παιδί εξετάσθηκε από ιατροδικαστή και αποδείχτηκε ότι είχε κακοποιηθεί σεξουαλικά, από τον σύντροφο της μητέρας. Ο σύντροφος προφυλακίσθηκε και ο Εισαγγελέας Ανηλίκων ζήτησε και επέτυχε την αφαίρεση της επιμέλειας από την μητέρα. Η επιμέλεια του τέκνου ανατέθηκε στην πνευματική μητέρα (νονά) του τέκνου.

3) Η Κ. ενεργός χρήστρια, είχε ένα τέκνο εκτός γάμου, ηλικίας 7 ετών.

Η κοινωνική υπηρεσία της πόλης όπου διέμενε, είχε απασχοληθεί στο παρελθόν πολλές φορές σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης της Κ. και του τέκνου της. Η κοινωνική υπηρεσία διαβίβασε το φάκελο στην Εισαγγελία Ανηλίκων και ο Εισαγγελέας ζήτησε με αίτησή του από το αρμόδιο Δικαστήριο την αφαίρεση της επιμέλειας του τέκνου από την μητέρα. Οι λόγοι που περιλαμβάνονταν στην αίτηση του Εισαγγελέα ήταν οι λόγοι που ανέφερε το πόρισμα της κοινωνικής έρευνας. Ειδικότερα,

1) Το παιδί, ηλικίας επτά ετών, δεν πήγαινε σχολείο

2) Η μητέρα δεν είχε στην κατοχή της το βιβλιάριο υγείας του παιδιού

3) Το παιδί δεν είχε κάνει τους υποχρεωτικούς εμβολιασμούς,

4) Το σπίτι όπου διέμενε ήταν παλιό (χωρίς θέρμανση), βρώμικο, γεμάτο κατσαρίδες, κάποια από τα παράθυρα του σπιτιού ήταν σπασμένα και

5) το παιδί έμενε πολλές ώρες μόνο του.     

Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι ο λόγος που οδηγεί την πολιτεία να επέμβει στη σχέση εξαρτημένης μητέρας και τέκνου δεν είναι η εξάρτησή της από τις ουσίες. Αυτό που κινητοποιεί τις αρμόδιες αρχές είναι εκείνη η συμπεριφορά της, η οποία συνιστά ή κατάφωρη παράβαση των καθηκόντων της που της επιβάλλει το λειτούργημά της ή καταχρηστική άσκηση του λειτουργήματος ή αδυναμία να ανταποκριθεί σε αυτό (υπαίτια ή ανυπαίτια).  

Ο σκοπός του νομοθέτη σε ένα παιδοκεντρικό Οικογενειακό Δίκαιο ήταν, η πολιτεία να επεμβαίνει ελάχιστα στη σχέση γονέων και τέκνου και να επεμβαίνει δραστικά μόνο στην περίπτωση που υφίσταται άμεσος και  συγκεκριμένος κίνδυνος για την υγεία (σωματική, ψυχική, πνευματική) του τέκνου.

Όταν το Δικαστήριο αποφασίσει την αφαίρεση της άσκησης της γονικής μέριμνας ή την αφαίρεση της άσκησης της επιμέλειας  από την εξαρτημένη μητέρα, αυτή διατηρεί το δικαίωμα της επικοινωνίας της με το τέκνο σύμφωνα με το άρθρο 1520 ΑΚ και του οποίου η άσκηση ρυθμίζεται από το Δικαστήριο. Η έννοια της προσωπικής επικοινωνίας είναι ευρεία και το περιεχόμενό της ποικίλλει, ανάλογα με τις συνθήκες της συγκεκριμένης περίπτωσης. Σε αυτήν περιλαμβάνεται: η προσωπική συνάντηση και συναναστροφή, αλληλογραφία , τηλεπικοινωνία, ανταλλαγή δώρων, κοινές εκδηλώσεις , ενδεχομένως διανυκτέρευση μαζί με το γονέα κ.λ.π. Αν το τέκνο δεν επιθυμεί την επικοινωνία με την εξαρτημένη μητέρα, δεν είναι δυνατός ο εξαναγκασμός του σε αυτήν.      

Τέλος θέλω να αναφέρω ότι σύμφωνα με το άρθρο 1536 ΑΚ, αν από τότε που εκδόθηκε δικαστική απόφαση σχετική με τη γονική μέριμνα μεταβλήθηκαν οι συνθήκες, το δικαστήριο οφείλει, ύστερα από αίτηση ενός ή και των δύο γονέων, των πλησιέστερων συγγενών του τέκνου ή του εισαγγελέα, να προσαρμόσει την απόφασή του στις νέες συνθήκες ανακαλώντας ή μεταρρυθμίζοντας την σύμφωνα με το συμφέρον του τέκνου και ιδίως να αποδώσει στους γονείς την άσκηση της γονικής μέριμνας που τους έχει αφαιρεθεί.

(Εισήγησή μου με θέμα « Εξαρτημένη μητέρα. Γονική Μέριμνα και επιμέλεια τέκνου», στο Εκπαιδευτικό Διήμερο του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής, Μονάδα Απεξάρτησης «18ΑΝΩ», Αθήνα 27/1/2007, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων)

Στεφανία Σουλή
Δικηγόρος - Διαπιστευμένη Διαμεσολαβήτρια
https://stefaniasouli.gr/